Zdarza się, że u części małych dzieci w okresie intensywnego rozwoju mowy i języka pojawiają się objawy jąkania. Niepłynność może ustąpić samoistnie lub utrwalać się i nasilać. Rodzice zastanawiają się, czy u ich dziecka niepłynność minie, czy jest to już jąkanie.
Aby móc odpowiedzieć na to pytanie chciałabym przybliżyć Państwu temat zaburzenia płynności mowy u małych dzieci, ponieważ wczesne rozpoznanie jąkania umożliwia szybkie podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych, czy też postępowania terapeutycznego.
Utrata kontroli niepłynności mówienia pojawia się najczęściej w wieku przedszkolnym, tzn. między 2. a 5.-6. r.ż. U około 60-80% dzieci jąkanie ustąpi samoistnie (Yair, Ambrose 2005), natomiast u pozostałych do odzyskania kontroli nad płynnością konieczne będzie wdrożenie terapii (Schneider 2017). Aby prawidłowo zdiagnozować charakter niepłynności konieczna jest obserwacja występujących objawów zakłóceń w mowie oraz wywiad z rodzicami, który pozwoli sprawdzić jakie czynniki ryzyka utrwalania się jąkania występują u dziecka.
Definicja jąkania
Na początku przedstawię Państwu definicję jąkania. Uważa się, że jąkanie jest komunikatywnym zaburzeniem płynności mówienia o podłożu wieloczynnikowym, któremu towarzyszą zakłócenia fizjologiczne, psychologiczne, językowe i socjologiczne, a przejawia się skurczami mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych, wywołujących kloniczne i toniczne blokowanie jednostek mowy, oraz dysfunkcjami objawów pozajęzykowych pod postacią m.in. stanów logofobicznych i współruchów mięśniowych (Chęciek, 2007).
Nie można wskazać konkretnej przyczyny powodującej jąkanie, ale można mówić o czynnikach, które mogą predysponować dziecko do tego rodzaju trudności, o czynnikach wyzwalających objawy oraz o tych, które mogą je wzmacniać (Szamburski, 1996).
Czynniki predysponujące i wyzwalające jąkanie
Do czynników predysponujących do jąkania zalicza się:
- predyspozycje dziedziczne, czyli występowanie jąkania w rodzinie,
- predyspozycje wrodzone, uwarunkowane istnieniem ewentualnych zaburzeń w okresie życia prenatalnego,
- poród, w którego niewłaściwym przebiegu można dopatrywać się przyczyn zmian ośrodkowego układu nerwowego dziecka,
- nieprawidłowości rozwojowe w okresie niemowlęcym,
- nieprawidłowo przebiegająca lateralizację,
- opóźniony lub przyśpieszony rozwój mowy,
- nadwrażliwość emocjonalną.
Czynnikiem wyzwalającym jąkanie to przede wszystkim reakcja na przeżyty stres bądź przeżywany, który może być spowodowany:
- silnym przestraszeniem,
- urodzeniem się młodszego rodzeństwa,
- rozłąka z opiekunami,
- zmianą sytuacji społecznej, np. pójścia do przedszkola,
- silnym przeżyciem pozytywnym, np. powrotem, po długiej nieobecności, jednego z opiekunów.
Natomiast do czynników wzmacniających niepłynność mowy należą przede wszystkim:
- odzyskanie uwagi rodziców, utraconej w momencie pojawienia się młodszego rodzeństwa,
- rywalizowanie ze starszym rodzeństwem o względy rodziców,
- naśladowanie jąkania opiekuna i zdobywanie w ten sposób jego akceptacji, która stanowi silne wzmocnienie,
- karanie rodziców własnym jąkaniem,
- uciekanie w jąkanie przed trudnymi sytuacjami społecznymi.
Rodzaje niepłynności mówienia
Niepłynność mówienia dzieli się na:
-
normalną – jest zjawiskiem powszechnym. Przydarza się wszystkim ludziom w sytuacji zmęczenia, stresu, zaskoczenia czy egzaminu. Specyficzna formą niepłynności normalnej jest fizjologiczna niepłynność mówienia (FNM). Występuje ona w okresie rozwoju mowy i potem zanika;
- patologiczną –wyodrębnia się pięć kategorii:
- niepłynność semantyczna,
- niepłynność gramatyczna,
- niepłynność leksykalna,
- niepłynność sylabowa,
- niepłynność głoskowa.
U dzieci można zauważyć charakterystyczne cechy mówienia świadczące o zwiększonym ryzyku wystąpienia jąkania. Należą do nich:
W patologicznej niepłynności wyróżnia się jej dwa rodzaje: jąkanie (niepłynność na płaszczyźnie sylabowej i głoskowej) i giełkot (może dotyczyć pięciu płaszczyzn).
- drżenie twarzy spowodowane nadmiernym napięciem,
- niepewny sposób mówienia,
- bardzo szybkie tempo mowy bez możliwości zwolnienia,
- mówienie w sposób zbyt głośny lub zbyt cichy,
- sygnały zmagania się z jąkaniem i napięcia występujące podczas mówienia,
- hamowanie oddechu,
- zmiana tonu wypowiedzi albo siły głosu w trakcie niepłynności,
- współruchy (mrużenie oczu, mlaskanie, wysuwanie języka na brodę, ruchy rękoma lub całym tułowiem) reszty ciała towarzyszące niepłynności,
- oznaki zawstydzenia pojawiające się podczas wypowiedzi,
- nierównomierny sposób powtarzania sylab bądź ich przeciąganie podczas bloku,
- zatrzymywanie się w środku wyrazu i powtarzanie go od początku,
- unikanie niektórych wyrazów,
- więcej niż jedna niepłynność w zdaniu.
Również widoczne sią specyficzne sposoby zachowania dzieci, które wskazują na prawdopodobieństwo występowania jąkania:
- nieśmiałość,
- unikanie kontaktu wzrokowego, szczególnie w trakcie zająknięcia,
- oznaki niskiego poczucia własnej wartości,
- występowanie innych zachowań nawykowych lub problemów natury emocjonalnej, np. obgryzanie paznokci, nadpobudliwość czy moczenie nocne,
- depresyjny lub lękowy sposób zachowania.
Należałoby podjąć u dziecka wczesną interwencję, jeśli istnieją czynniki ryzyka utrzymania się jąkania tzn. gdy:
- jąkanie pojawiło się i trwa już 6 miesięcy lub dłużej,
- jąkanie pojawiło się po ukończeniu przez dziecko 3,5 lat,
- jąkanie od momentu zaistnienia nasiliło się,
- istnieje historia jąkania chronicznego w rodzinie tzn. ktoś z rodziny zaczął jąkać się w dzieciństwie i jąka się nadal,
- dziecko ma trudności w zakresie rozwoju językowego lub też zaburzenia artykulacji,
- u dziecka podczas mówienia widoczne jest napięcie mięśniowe,
- dziecko ma świadomość swojego zaburzenia,
- rodzice są bardzo zaniepokojeni jąkaniem, które pojawiło się u dziecka.
Objawy widzialne i słyszalne
Logopeda jąkanie opisuje jakościowo i ilościowo, obserwując objawy widzialne i słyszalne, a także diagnozując te, które nie da się bezpośrednio zaobserwować, np. emocjonalne, związane z funkcjonowaniem psychicznym. W mowie pojawić się mogą powtórzenia, prolongacje lub bloki. Do jąkania zaliczamy powtórzenia dźwięków, sylab lub słów jednosylabowych. Mogą one wystąpić na początku, w środku lub na końcu wyrazu.
Prolongacje to przedłużenia dźwięków, którym towarzyszy wzmożone napięcie. Bloki są objawami, które mogą wskazywać na nasilenie się jąkania, manifestują się niemożnością wydobycia dźwięku, co uniemożliwia jego wypowiedzenie przez kilka lub kilkadziesiąt sekund. Towarzyszyć temu może wzmożone napięcie i często reakcje walki, nierzadko pojawiają się również frustracja i inne negatywne reakcje emocjonalne.
Oprócz objawów słyszalnych w mowie powinno się przeanalizować reakcje głosowe, trudności oddechowe, tempo mowy, trudności artykulacyjne. Widocznym objawem będą także współruchy mogące występować w obrębie twarzy lub całego ciała oraz reakcje fizjologiczne, takie jak: czerwienienie się, blednięcie, pocenia się. Reakcje towarzyszące jąkaniu, które nie są widzialne, ale równie ważne w diagnozie logopedycznej to: negatywne reakcje emocjonalne, reakcje unikania mówienia, lęk przed komunikacją.
Wczesne rozpoznanie jąkania umożliwia szybkie podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych czy postępowania terapeutycznego, co może skutecznie zapobiec utrzymywaniu się i utrwaleniu objawów niepłynności.
Źródło:
- Jastrzębowska-Jasińska A. Diagnozowanie zaburzeń płynności mowy u małych dzieci. „Forum Logopedy” 2018, nr 26. s. 16 - 22.
- Pałac-Nożewska A. Nadwrażliwość emocjonalna u dzieci jąkających się. „Forum Logopedy” 2015, nr 7. s. 4-8.
- Dr Szamburski K. Jąkanie na tle niepłynności mówienia. „Forum Logopedy” 2020, nr 36. s. 6 - 8.
- Dr Faściszewska M. Skrining logopedyczny w diagnozie dzieci jąkających się. „Forum Logopedy” 2021, nr 41. s. 43 - 44.
- Carl W. Dell Jr. Terapia jąkania u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Kraków 2016, str. 25-26.